Nếu như người Úc châu có thể tự hào về cây khuynh diệp là loài cây bản địa của họ, thì người Việt ta cũng có thể tự hào cây mai vàng là loài hoa bản địa của mình. Tuy nhiên ở Việt Nam, người ta thường nhầm lẫn cây mai vàng phương Nam và cây mơ vùng núi phía Bắc là cùng một họ, trái với thực tế là hai loài này hoàn toàn không liên quan đến nhau.
Hoa mai trong văn hoá Trung Hoa
Ở Trung Hoa cây mai cũng chính là cây mơ, Hán ngữ dùng chữ “mai” 梅 cho cả mai lẫn mơ (mai hoa 梅花 mai hoa, 梅子 mai tử tức quả mơ). Hoa mai có thể có màu khác nhau: trắng, hồng, đỏ với nhiều sắc độ, nhưng tất cả đều ra hoa vào khoảng tháng 1 – 2 chính là khoảng thời gian giá lạnh nhất của mùa đông khi mà các loài cây khác trơ cành trụi lá. Vì vậy trong mỹ thuật Khổng giáo, hoa mai được dùng để tượng trưng cho ý chí tiềm tàng, sức chịu đựng bền bỉ, sức sống mạnh mẽ của người quân tử. Hoa mai là một trong bộ “Tuế hàn tam hữu” gồm tùng, trúc, mai; cũng là một trong bộ “Tứ quân tử” gồm cúc, trúc, mai, lan.
Ở Việt Nam vùng núi phía Bắc cũng có cây mơ như ở Trung Hoa, và các nho sĩ người Việt cũng tôn vinh hoa mai như các nho sĩ Trung hoa. Khi người Pháp đến Đông Dương, họ thấy quả mơ của ta giống như quả mơ xứ họ nên họ cũng gọi quả mơ ta là “abricot”.
Mai vàng phương Nam
Mai vàng (Ochna integerrima) thì khác, đây là loài cây hoa 100% bản địa của nước ta xuất xứ từ vùng khí hậu ấm áp phía Nam đèo Hải Vân. Nguyên thủy người Chiêm Thành gọi nó là “bingu thuphi”, người Khmer gọi là “phka angkasil”.
Khi người Việt tràn vào phương Nam, thấy loài hoa rực rỡ mùa tết này có hình dáng giống hoa mơ nên gọi luôn là “mai” khiến về sau người ta tưởng lầm cây này và cây mơ phương bắc là họ hàng với nhau. Thực tế, cây mơ miền Bắc cho ra quả mơ và hoa mơ tức hoa mai, còn cây mai vàng phương Nam là loài chỉ cho hoa đẹp chứ không cho quả. Nhiều nơi khi sử dụng tiếng Pháp hay tiếng Anh đã dùng chữ abricot/apricot cho cả loài mai miền Bắc và loài mai vàng phương Nam. Nơi sai tiêu biểu là sảnh Hoa Mai của SASCO ở ga đi quốc tế phi trường Tân Sơn Nhứt, họ đặt tên là Apricot.
Giới thực vật học đã nghiên cứu và xác định mai vàng thuộc chi (genus) Ochna gồm có hơn 80 loài (species), mai vàng của Việt Nam được đặt tên là Ochna integerrima. Vì là loài bản địa của Việt Nam nên trong từ vựng tiếng Anh không có chữ nào cho mai vàng, các nhà thực vật học đã dùng luôn chữ “mai” để đặt tên và gọi là “yellow mai” phân biệt rõ ràng với “apricot blossom”.
Trong hơn 80 loài thuộc chi Ochna có loài mai tứ quí cũng rất phổ biến ở miền Nam, loài này có cái tên rất dễ thương là “Mickey mouse plant” bởi màu đỏ với các hạt đen của bông mai tứ quý làm cho người ta mường tượng đến gương mặt của chú chuột Mickey.
Rừng mai vàng Yên Tử
Mặc dù từ thời Lý đã có những cuộc phạt Chiêm của Đại Việt, nhưng sự ghi nhận đầu tiên về mai vàng ở miền Bắc thì phải đến thời Trần mới có, sau khi lãnh thổ Đại Việt mở dài chạm đến vùng đất phía Nam đèo Hải Vân. Tương truyền cây mai vàng được Phật Hoàng đưa về trồng ở núi Yên Tử vào khoảng sau năm 1299 khi ngài lên núi năm lập chùa và khai sinh thiền phái Trúc Lâm. Cho đến nay rừng mai vàng ấy đã có đến hơn 700 năm tuổi và trở thành một di sản vô giá của thiên nhiên lẫn văn hóa của người Việt. Các nhà thực vật học cũng xác định các cây mai vàng ở Yên Tử là cùng một loài với mai vàng ở Trung và Nam bộ từ đó cho phép tin vào truyền thuyết Phật Hoàng đã cho đem cây mai vàng của Champa về trồng trên quả núi này.
Trong các hiện vật khai quật từ di tích hoàng thành Thăng Long hiện trưng bày trong bảo tàng có cả các vò gốm cổ thế kỷ 13-14 được trang trí bằng motif hoa mai được xác định là của vùng gốm cổ của người Chăm ở Gò Cây Me ở An Nhơn, Bình Định vốn là một vùng cố đô của Chiêm Thành. Bình Định ngày nay là nơi tập trung các làng nghề mai vàng có tiếng tăm bậc nhất nước ta và được coi là thủ phủ mai vàng của Việt Nam.
Như vậy với sự hiện diện ở Yên Tử, mai vàng đã có mặt ở cả ba miền đất nước và báo hiệu mùa xuân cho cả Bắc Trung Nam chứ không chỉ của riêng miền Trung và miền Nam. Nếu có cuộc bình chọn quốc hoa cho Việt Nam, liệu có một loài hoa nào có khả năng vượt qua mai vàng để giữ vị trí số một? Riêng tôi thì chắc chắn sẽ dành phiếu bầu ngôi cao nhất cho mai vàng.
Trước 1975 có lẽ không phải tự nhiên mà quân đội VNCH đã tôn vinh bông mai trên quân hàm của tướng lĩnh và binh sĩ của mình. Giả sử ngày nay ngành du lịch Việt Nam gắn bảng đồng 5 bông mai thay cho bảng đồng 5 ngôi sao ở các resort sang trọng thì theo mình cũng là một điều đặc sắc.
Tháng Giêng miền Bắc vào mùa lễ hội, thì ở Yên Tử các cây mai cổ thụ cũng nở rộ rải sắc vàng rực sườn núi. Nếu có bạn nào người miền Nam đi Yên Tử và tò mò muốn xem một cây mai vàng miền Bắc thì cứ đi cáp treo lên núi rồi đến chùa Một Mái, ở vách đá trước chùa là một gốc mai vàng, trông thì nhỏ thôi nhưng chớ coi thường, với tuổi đời hơn 7 thế kỷ nó đã được liệt vào danh sách Cây Di Sản của Việt Nam. Cùng với bảo vật là bộ tượng các Tổ Trúc Lâm tạc bằng đá vào cùng thời, gốc mai vàng này làm cho gian chùa Một Mái nhỏ xíu ấy trở thành điểm không thể bỏ qua trong hành trình viếng Yên Tử.
ĐT
